O starim kulturama Afrike još i danas se malo zna. Razlozi su mnogobrojni, ali je po svoj prilici glavni taj što je afrička kultura veoma stara. Takođe, tu je i činjenica da je trgovina robljem uništila čitave narode, kao i pljačka ogromnih bogatstava afričkog kontinenta. Kolonijalne sile su zbog takvih interesa pokušavale da plasiraju priču o primitivnim društvima koja nikad nisu dosegla prag civilizacije. Danas, međutim, dobijamo potpuno drugačiju sliku. Istraživanja arheologa, antropologa, etnologa i drugih istraživača pokazala su da su u Africi postojale visoko razvijene civilizacije sa pravim gradovima, dvorcima i utvrđenjima koji su se održali sve do evropskog srednjeg veka. Takva velika carstva postojala su na području današnjeg Senegala, Malija, Nigerije, Konga, Zimbabvea… Te izuzetno bogate zemlje održavale su kulturne i trgovačke veze sa zemljama Evrope, Afrike i Azije, sve do Kine.
Tajanstveni Zimbabve
Mitska zemlja Ofir iz koje je Solomon dobijao zlato, zemlja kraljice od Sabe, samo su neki od naziva koji su budili maštu srednjovekovnih Evropljana i pokretali ih na bezbrojne pokušaje da ih pronađu i dokopaju se silnih količina zlata kojima su ove navodno obilovale. Ti i neki drugi nazivi bili su pripisivani drevnom Zimbabveu koji bi, sudeći po količini zlata koju je posedovao, lako mogao da bude jedna od tih zemalja.
Predmeti pronađeni na tom području ukazuju na postojanje razvijenih trgovačkih veza sa ostatkom sveta. Iskopani su bronzani zvončići za sokole i rebraste staklene perle iz Evrope, oslikani stakleni i drugi predmeti sa Bliskog istoka, staklene perle iz Indije i Indonezije, čak i kineska keramika. Tu su i gvozdeni gongovi iz Konga, kao i razni predmeti iz drugih afričkih zemalja. Sve nesumnjivo govori u prilog postojanju moćne države na ovom području. Ko je stvorio takvo carstvo?
Veliki Zimbabve
Na području današnje države Zimbabve (bivša engleska kolonija Rodezija) nalaze se kamene ruševine poznate kao Veliki Zimbabve. Prema antropologu Brajanu Fejgenu, sâmo ime Zimbabve potiče od dva izraza na jeziku naroda Šona, dzimba dza mambwe – kamene kuće, ali i dzimba woye – kuće poštovanja.
Naziv „veliki“ ustanovio se kako bi se ovo zdanje razlikovalo od naziva države, a i ostalih kamenih građevina kojih ima preko tri stotine na području celog Zimbabvea. Neke od njih slične su Velikom Zimbabveu, dok druge predstavljaju potporne zidove čineći tako veštačke zaravni. Tvrdi se da su starije od Velikog Zimbabvea. Najbolji primer takvog tipa gradnje nalazi se u Kamiju, nedaleko od grada Bulavajo, jednog od kraljevskih sedišta.
Najzad, postoji i nekoliko građevina koje pripadaju sasvim drugačijem tipu gradnje. Radi se o portugalskim tvrđavama jer su njihovi trgovci i misionari pre nekih dvesta pedeset godina živeli u severoistočnom delu zemlje.
Veliki Zimbabve leži tridesetak kilometara jugoistočno od grada Fort Viktoria. Ono što se prvo uočava iz aviona kada se s juga prilazi Velikom Zimbabveu jeste granitni breg koji se strmo diže oko stotinak metara iznad okolne ravnice. Na njegovom vrhu, među ogromnim kamenim gromadama, razaznaju se ruševine velikih zidova – to je srce Velikog Zimbabvea, takozvani Akropolj.
U dolini ispod brega nalazi se veliki ovalni prostor (oko 80×54 metra) ograđen zidom visokim desetak i širokim do 4.5 metra. Taj prostor se naziva „hram“. Levo i desno od „hrama“ nalaze se ostale ruševine nazvane Istočne ruševine („Maund“, „Filips“, „Mauč“ i druge). Smeštene su jedna do druge tako da je teško odrediti gde završava jedna, a počinje druga. Celi taj kompleks ima prečnik od nekih petsto metara. Dokazano je da zidovi nisu imali obrambenu, već urbanističku ulogu.
Izgled „hrama“
Unutrašnji prostor hrama podeljen je nižim i tanjim zidovima na manje prostorije povezane prolazima. Hramom dominira izuzetno lepa kamena konstrukcija u obliku konične kule, visoka desetak metara. Eliptični hram i konična kula vrlo su neuobičajeni i retki arhitektonski oblici.
Hram ne pokazuje znakove nasilnog uništenja, što bi bio slučaj da su ga razorili neprijatelji. Kada je Englez Teodor Bent, jedan od prvih istraživača Zimbabvea, stigao tamo, začudio se što su vrata palate zazidana. Pitao se kako su stanovnici napustili grad ako su vrata ostala zazidana. Ako su ih zazidali po izlasku iz grada, čemu briga za napušteni grad? Takva zazidana vrata postoje u još jednom gradu na jugu Afrike, Matendereu. Smatra se da je položaj vrata u Matendereu povezan sa kultom Sunca, odnosno da se nalazi u tačno određenom položaju prema Suncu za vreme solsticija i ekvinocija. Tako je u neobičnoj koničnoj kuli Velikog Zimbabvea video orijentir za merenje različitih položaja Sunca. U ovoj svojoj teoriji dr. Šlihter nije bio usamljen, budući da su i neki drugi istraživači verovali da hram predstavlja sunčani sat, odnosno kalendar. Oni su na temelju složenih proračuna zaključili da je izgrađen 1100. godine pre Hrista!
Engleski arheolog Mekajver imao je, međutim, drugačije mišljenje. Zapazio je da i u tadašnjim afričkim palatama (XIX vek) postoje zemljane kupe koje predstavljaju kraljevsku porodicu, pa je pretpostavio da i kula u Zimbabveu simbolizuje isto. Prema njegovom mišljenju, konična kula predstavlja samoga kralja. U prilog tome delimično ide i Mauhov zapis koji kaže da je staro ime „hrama“ Mumba huru, što bi u prevodu značilo „palata“. Prema zabeleškama nemačkog geologa Mauha, u palati je obitavao Mambo – sveta osoba, koji se između palate i Akropolja kretao skrivenim putem čiji su se ostaci očuvali do danas pod imenom „drevni uspon“. Da li je tako zaista bilo u prošlosti Velikog Zimbabvea, možemo samo da nagađamo.
Zanimljivo je da su istraživači „hrama“ zaključili da njegova osnova izuzetno podseća na položaj deteta u majčinom stomaku. Ako pogledamo osnovu, lako možemo da uočimo sličnost za koju, ako i jeste namerna, danas nemamo nikakvo objašnjenje.
Tragom istorije
Zimbabve se kasnije pominje tek u izveštajima portugalskih moreplovaca. Tako Bento De Goes pominje veliku tvrđavu sa teškim kamenim blokovima koji nisu povezani nikakvim vezivnim materijalom. Iznad ulaznih vrata nalazi se natpis na tako drevnom jeziku, da ga više niko ne razume. Dodaje da osim ovih ima još nekoliko sličnih tvrđava, podignutih kako bi čuvale kraljeve rudnike zlata.
Sam naziv Zimbabve pojavljuje se prvi puta 1552. godine u zapisu Portugalca De Baroša koji pominje da domoroci sva ta zdanja nazivaju „simbaoé“, što znači „palata“. On piše: „Niko ne zna ko je i kad izgradio ove palate; stanovnici ne poznaju pismo i nemaju istorije pa kažu da je to delo đavola, jer im sposobnosti i znanje ne dopuštaju da ga prihvate kao čovekovo delo.“
Ova beleška je od izuzetne važnosti – naravno, ukoliko je istinita – jer govori da domoroci već tada nisu ništa znali o postanku pomenutih zdanja. To bi moglo da znači da su te građevine daleko starije od XVI veka, što pobija neke tvrdnje prema kojima su podignute u XVI i XVII veku.
Godine 1867. Englez Adam Renders, lovac i trgovac, posetio je ruševine Zimbabvea. Vrativši se u Englesku, pokušao je da probudi zanimanje naučnika, što mu baš i nije pošlo za rukom, ali je zato osnovano društvo za istraživanje ruševina Zimbabvea čiji je cilj bio da iskopa što veći broj vrednih predmeta. To je, nažalost, imalo za posledicu nestanak velikog broja iskopina koje bi sigurno pomogle u rešavanju ove zagonetke. Nemački geolog Karl Mauh došao je u Zimbabve 1871. godine. Objavio je tri opisa, jedan plan i jedan crtež ruševina. Istražio je i okolno područje, iako je bio gost-zarobljenik poglavice Mapunsure. Jedini nam je on ostavio opis verskih obreda koji su se obavljali na bregu Zimbabvea. On je bio taj koji je mit o „kraljici od Sabe“ povezao sa Zimbabveom. Nakon toga usledilo je mnoštvo istraživača. Velikim delom to su, nažalost, bili pljačkaši zlata i artefakata. Od svih pisanih materijala o ovom području, najtemeljnijim se smatra delo dr. Gertrude Katon – Tompson „Kultura Zimbabvea“. Ona je iznela pretpostavku da je to mesto naseljeno u VIII ili IX veku i da je svoj procvat doživelo u XIII veku.
Kasnija istraživanja metodom C-14 pokazala su da najstariji zidovi datiraju čak iz I ili II veka i da su bili dograđivani kroz naredne vekove. Sa druge strane, poznato je da je trgovina u lukama Sofala i Kilva cvetala još u VI veku p.n.e. i da su Feničani iz njih odvozili velike količine zlata, a najveći rudnici zlata nalazili su se baš na području Zimbabvea.
Šta je bio Zimbabve
Već spomenuti Mauh pominje obred poznat kao prizivanje kiše koji se izvodio na bregu Zimbabvea. To su bile molitve upućene bogu Mvariju da pošalje kišu na kraju dugog sušnog perioda, koji redovno zahvata Zimbabve. Ti obredi se više ne izvode u Velikom Zimbabveu, ali su i dalje prisutni u drugim delovima zemlje gde postoje svetilišta Mvarija. Čini se da je svetilište u istočnom ograđenom prostoru na bregu bilo posvećeno upravo tom božanstvu. Tamo se prvobitno nalazio jedan stub od steatita, jedna kljova sa steatitnim postoljem i osam skulptura čudnih ptica na postoljima. Svaka ptica ima posebne crte po kojima se razlikuje od drugih, pa se pretpostavlja da su predstavljale čuvene poglavice čija su se imena izgovarala prilikom ceremonija.
Istraživanja kostiju pronađenih u ruševinama ukazuju na to da je građevine po svoj prilici podiglo domaće stanovništvo, verovatno narod Šona. Ovaj narod izvrsno vlada umećem gradnje u kamenu, koje je identično onom u ruševinama Zimbabvea. Istina, oni su to mogli da nauče od prvobitnih žitelja.
Prema svim pokazateljima, čini se da je Veliki Zimbabve predstavljao religijsko središte i prestonicu jedne moćne afričke države koja je gotovo sigurno postojala već u VI veku p.n.e. Ipak, stare afričke države tek počinju ozbiljnije da se proučavaju, tako da nas i u slučaju Zimbabvea verovatno očekuju nova otkrića.
Autor: Damir Krivdić. Uz dozvolu autora ustupljeno sajtu www.nova-akropola.rs.
Izvori fotografija:
Wikimedia Commons |Jncbll|File:Great-zim-aerial-looking-West.JPG
Wikimedia Commons |Forodin|File:Wall of the great enclosure (far), Great Zimbabwe.JPG
Wikimedia Commons |Mangwanani|File:Great Zimbabwe Ruins2.jpg
Wikimedia Commons |Atamari|Датотека:Great-Zimbabwe-4.jpg
Wikimedia Commons / Licence Art Libre |Bot |File:Great zimbabwe 2.jpg
Wikimedia Commons |Ulamm|File:Zimbabwe stone lintel.jpg