sahara…Daleko ispod, neravno tlo lomilo se u nepravilnim naborima prema goloj, stenovitoj zaravni ivica oštrih poput noža. Još dalje, nizale su se dine jedna za drugom sve do horizonta, polumesečasta oblika nalik noktima, mestimično u daljini prošarane mrljama zagasitih tonova, poput tamnih mladeža koji daju naslutiti da se nešto skriva ispod peska. Možda izdanci stena? U vazduhu koji je titrao od vrućine, moglo se samo nagađati… Ovim odlomkom iz romana Dina F. Herberta može da se dočara izgled pustinjskog krajolika u bilo kom kutku naše planete, gde ćudi klime uskraćuju jedan od osnovnih preduslova potrebnih za održavanje života – dovoljnu i redovnu količinu padavina tokom čitave godine. Sahara je jedno od takvih područja. Ime je dobila po arapskoj reči sahra što jednostavno znači – pustinja. Najveća na Zemlji, ova pustinja koja se proteže s kraja na kraj Afrike – od Atlantskog okeana do doline Nila, od Atlaskih planina i Tripolitanije sve do travnjaka Sahela – pruža utočište životu samo u retkim oazama rasutim preko nepreglednih peščanih ergova. Uprkos pojedinačnim, usamljenim planinskim izdancima koji, poput Tibestija, sežu u visine i do preko tri hiljade metara, nigde duž čitavog severnog dela kontinenta nema dovoljno dugačkih planinskih lanaca koji bi usporili vazdušne struje s okeana i s pouzdanošću zarobili i iscedili vlagu iz ionako retkih oblačnih sistema. Umesto toga, golemim prostranstvima duvaju neugodni, žarki, peskoviti vetrovi kao što je južni hamsin ili pak vrlo oštri severni samum koji vije užarene vihore od libijske obale prema unutrašnjosti, ugrožavajući vrlo retke putnike i stanovnike oaza.

Ipak… je li ovaj delić naše planete koju, u želji da prikrijemo promene za koje smo danas i sami u velikoj meri krivi, od milja zovemo plavo-zelenom, oduvek bio tako negostoljubiv? Da li su one koji su se odvažili da putuju duboko u njegovu unutrašnjost oduvek danju očekivale nesnosne vrućine, žeđ i peščane oluje, a noću otrovne zmije, škorpioni i oštra hladnoća pod kristalno vedrim, zvezdanim nebom? Za one koji se, usprkos pogibelji, usude da dublje zađu u pustinju, kamen i pesak čuvaju svoje tajne. Tamo gde dine uzmiču pred „kamenom šumom”[1], a na horizontu niču nazubljeni obrisi stenovitog krajolika, u srcu nepreglednog peščanog prostranstva nalaze se svedočanstva jedne sasvim drukčije prošlosti. One geološke, koja otkriva da su nekad, ne tako davno, obilne kiše spirale tvrdi crveno-smeđi peščar i odnosile ga niz korita brojnih reka i potoka od kojih su danas ostala samo retka, uglavnom suva, zvana vadi. Ali i one druge, antropološke, koja priča idiličnu priču o vremenu kada su ljudi u velikom broju naseljavali krajolik bogat šumama, pašnjacima, rekama i jezerima.

sahara2Priča o Sahari započinje pre otprilike deset hiljada godina, kada je kraj ledenog doba otvorio put velikim klimatskim promenama. Teško je sa sigurnošću tvrditi kakve su klimatske prilike vladale do tada, ali veruje se da je čitava Afrika tokom poslednjeg povlačenja ledenog pokrivača, u pleistocenu, bila prilično suvi kontinent. Prašume su, smatra se, bile retke i ograničene samo na vrlo uski pojas oko ekvatora, a Sahara, čini se nešto manja i vlažnija nego danas, protezala se zaleđem Sredozemlja, sve do središnjih planinskih masiva. Kako se led povlačio, temperatura je postepeno rasla, a atmosfera postajala sve vlažnija pa su se kiše, isprva u obliku neredovnih i snažnih proloma oblaka, a kasnije sve učestalije i ravnomernije, proširile po čitavom kontinentu. Najvećim delom Sahare raširili su se prostrani travnjaci u čijem su zaleđu nicale šume. Uporedo s buđenjem vegetacije započela je s juga, iz područja današnjeg Sahela, migracija raznolikog životinjskog sveta u samo srce Sahare. Naposletku, pre oko devet hiljada godina, razne skupine nomadskih plemena počele su da se trajno naseljavaju uz obale reka i mnogobrojnih, tek nastalih, jezera. Neka od njih bila su zaista ogromna i izgledala su poput pravih unutrašnjih mora. Jezero Čad na jugu Sahare, koje danas u najvlažnijem delu godine ima površinu 1540 km2, prostiralo se u to vreme na površini najmanje pet puta većoj od Jadranskog mora. Teško je i zamisliti takvu nepreglednu slatkovodnu površinu čije su obale počivale u senci bujnog i raznovrsnog rastinja. Ostaci polena ukazuju na prisutnost mešovite vegetacije. Na obroncima Tasilija bilo je čak i gustih čempresovih šuma. Današnji ostaci naselja na južnim padinama planinskih masiva poput Ahagara i Tibestija upućuju na nagli razvitak ratarskih i stočarskih kultura u neolitu. Najstarija među njima, Amekni, datira iz razdoblja pre više od osam hiljada godina, a Jabbaren i Ouan Muhaggiag razvile su se otprilike pre šest hiljada godina. Smatra se da su optimalni klimatski uslovi zavladali pre sedam hiljada godina i trajali oko dve hiljade godina (do godine 3000. pr.n.e.), nakon čega je došlo do postepenog pomaka prema sve sušnijim uslovima. Međutim, za razliku od Sredozemlja, Male Azije i Mesopotamije, gde je u to doba došlo do naglog buđenja i procvata civilizacija, Sahara kao mediteransko zaleđe, iz razloga koji nam nisu poznati, nikad nije prešla prag neolita.

sahara7No uprkos činjenici da stanovništvo koje je naseljavalo Saharu u njena zlatna vremena nije uspostavilo dodir s kulturama na severu i severoistoku, ne može mu se poreći lepota i spontanost umetničkog izražavanja. Na nekoliko mesta u srcu Sahare ostali su crteži, oslikani ili urezani u stene, koji prikazuju žirafe, slonove, nilske konje, bizone, antilope i druge životinje koje danas žive mnogo južnije, u stepama i šumama središnje Afrike. Nekad su, međutim, predstavljale deo lokalne faune. Prve crteže otkrio je još u prošlom veku nemački istraživač Hajnrih Bart (Heinrich Barth) (1850.), a kasnije su nađeni i mnogi drugi. Najviše ih ima u središnjem, planinskom delu Sahare, na planini Ahagar (Hoggar), Tibesti i na drugim mestima. Najveća i najpoznatija ostavština praistorijskih slika, očuvanih zajedno s paleolitskim i neolitskim oruđem, posuđem i oružjem od poliranog kamena, otkrivena je na jugoistoku Alžira, na planini Tasili N’Adžer (Tassili n’Ajjer). Istraživači koji su prošli ovim predelima kažu da je gotovo nemoguće zamisliti samotnije mesto na svetu. Tasili predstavlja niz zaravni od erodiranog peščara koje se protežu na nadmorskoj visini između hiljadu i dve hiljade metara. Među pojedinačnim uzvisinama vijugaju brojne uske doline i jaruge strmih bokova. Neke od njih toliko su duboke i senovite da su ponegde na svom dnu i dan-danas sačuvale malu količinu vlage predstavljajući male skrivene zelene oaze sa svežom vodom. Na istaknutim, osunčanim mestima stene su pretežno tamnocrvene do crne boje, zavisno od nivoa oksidacije i količine oksida metala, posebno gvožđa, koji prekrivaju njihovu površinu. Tokom vedrih noći mesečina daje pejzažu sablasni, nezemaljski izgled.

Sahara - Hoggar Alzir

Sahara – Hoggar Alzir

Ali upravo ovde, na uzvisinama usred pustoši, nalazi se oko četiri hiljade slika i još više reljefa urezanih u trošnom, paleozojskom peščaru. Ostale su sačuvane prkoseći bezbrojnim smenama vrućih dana i hladnih noći, i čestim pustinjskim vetrovima koji su sitnim česticama peska hiljadama godina brusili stene. Crteži koji oživljavaju religijske motive i prizore plemenskih svečanosti, prikaze iz lova i svakodnevnog života, oslikani su živim bojama među kojima preovladavaju žuta, crvena i braon. Boje su verovatno pravljene mešanjem zemljanog okera s vodom i životinjskom krvi i nanošene na stenu perom ili kistom od životinjske dlake. Poznavaoci saharske praistorije prepoznali su među crtežima, koji su često bili slikani jedni preko drugih u nekoliko slojeva, četiri značajnija stila kojima su davni umetnici stvarali svoja dela. Najstariji među njima nastali su pre više od osam hiljada godina, a njihova osnovna karakteristika je da prikazuju uglavnom religijske ili obredne motive. Ljudski likovi su često divovskih dimenzija, a ponekad dostižu visinu i do pet metara. Maske i odeća na likovima iz ovog razdoblja podsećaju na nošnju koja još uvek može da se vidi kod nekih plemena s južnog ruba Sahare i iz središnje Afrike.

Sahara - Tibesti

Sahara – Tibesti

Na crtežima iz drugog razdoblja, koje je započelo pre nekih sedam hiljada godina, oslikane su uglavnom pastoralne scene i prizori mirnog, svakodnevnog života – lov, stočarska i ratarska delatnost. Svojim gracioznim, mekim linijama ove slike pomalo podsećaju na čuvene, mnogo starije crteže iz Laskoa i drugih pećina jugozapadne Evrope koji su nastali neposredno pred kraj poslednjeg ledenog doba.

Treći period, koji je mnogo bliži našem vremenu, započeo je pre nešto više od tri hiljade godina. Njega karakteriše mnoštvo crteža konja i kočija, što upućuje na tada već dobro utvrđene veze s kulturama istočnog Sredozemlja, najverovatnije s Egiptom. Motivi su u preovladavajuće crvenoj boji, ali ne sadrže više onakav osećaj za pojedinosti i kompoziciju koji je obeležavao prethodno, pastoralno razdoblje. Međutim, prisutnost konja u Tasiliju pre tri hiljade godina ukazuje da je klima u to vreme još uvek bila dovoljno vlažna za održavanje, a ponegde možda i širenje stepa i savana.

Četvrti, poslednji period predstavljen je crtežima vrlo grube izrade koji potiču iz vremena od pre nešto više od dve hiljade godina. Slike prikazuju prizore s kamilama, što je siguran dokaz da je veliki deo Sahare tada već postao pustinja, budući da su kamile mnogo prilagodljivije suvoj pustinjskoj klimi od konja.

Nije poznato zašto su davni umetnici izrađivali svoje zidne slike uvek na istom mestu. Kao da je Tasili N’Adžer imao neko posebno mistično ili religijsko značenje. Sam naziv ovog područja, koji na arapskom znači „Visoravan reka”, ima, čini se, i danas neku magijsku privlačnost, podsećajući na vreme kad je cela Sahara vrvela od života.
Danas je Tasili sve dalje od zelenih afričkih prostranstava. Ovo treba shvatiti doslovno, jer Sahara se širi. Proces koji je započeo pre nekoliko hiljada godina kao posledica nekog prirodnog, nama još uvek nepoznatog uzroka, nastavlja se uz primetno ubrzanje. Teško da čovek može da se odrekne krivice za promene koje su pred sam kraj prošlog milenijuma zahvatile južni rub Sahare – Sahel. Potpuni raspad ekosistema započeo je dugotrajnom sušom koja je pogodila ovo područje 1968. godine i trajala punih pet godina. Prethodile su mu godine intenzivnog iscrpljivanja obradivog tla, preterane ispaše, kao i prekomerne i nerazumne seče već odavno proređenih šuma. Drugi žestoki nalet suše usledio je šesnaest godina kasnije. Posledice su bile strašne. U čitavom pojasu od Mauritanije do Sudana došlo je do nezaustavljivog isušivanja tla. U zelenom krajoliku sahelskih savana izbile su naizgled prostorno nepovezane prljave mrlje, poput tamnih mladeža na staroj i bolesnoj koži, otkrivajući suvu peskovitu podlogu koja je hiljadama godina ležala skrivena pod plodnim tlom. Reke su prestale da teku, jezera su se isušila, a izvori presahli. Sahel, reč koja na arapskom znači – obala, pretvorio se upravo u ono što njegovo ime kazuje – u obalu beskrajnog mora bez kapi vode. Gde li će mu biti granice kad obala ne može da ga zadrži?

medjas

Autor: Zoran Peh

[1] Formacije stena koje podsećaju na ruševine, a nastale su kao posledica suve klime i peščane abrazije.