Persepolis

Oslobođenjem Persijanaca od vazalstva Medijskom carstvu, nastaje najveće carstvo antičkog sveta: Persijsko carstvo. Prostiralo se na tri kontinenta, od Indije, do Egipta i Makedonije. Njegovim usponom rađa se i potreba za osnivanjem novih gradova. Pored Pasargada kojeg je podigao Kir Veliki, osnivač Persijskog carstva, gradi se i grad Pars koji će postati dinastijski centar Ahemenida. Njegov grčki naziv jeste Persepolis (Persepolj).

Ahemenidski kralj Darije I Veliki (521-486 p.n.e.) približno 518. godine p.n.e. bira prirodno oblikovano uzvišenje-terasu u podnožju planine koja je tada nosila ime po bogu Mitri, a danas se zove „Planina Milosti“ za gradnju kompleksa palata i citadela grada Parsa. Na površini od oko sto dvadeset pet hiljada kvadratnih metara izgrađene su ceremonijalne i rezidencijalne palate, velika riznica te lanac utvrđenja. Gradnja je započeta za vreme Darija, a nastavili su je njegov sin Kserks (486-466 p.n.e.), unuk Artakserks (466-424 p.n.e.) kao i njihovi kasniji naslednici sve do 330. godine p.n.e. kada je grad uništen u osvajanjima Aleksandra Makedonskog.

Persepolis se nalazi u južnom delu današnjeg Irana, u pokrajini Fars. Danas prilično suv i ogoljen kraj, prema svedočanstvima lokalnog stanovništava, pre samo nekoliko desetina godina bio je obrastao šumama i bogat vodom, čemu svedoče brojni isušeni vodotoci.

Građevine Persepolisa

Terasasta platforma i njeno utvrđivanje: Pomenuto prirodno uzvišenje-terasa je nakon dodatnog izravnjavanja zemljom, peskom i grubo klesanim kamenom poprimilo oblik pravougaone platforme dimenzija 300 x 455 metara.

Temeljni zidovi platforme, izgrađeni od ogromnih uglačanih kamenih ploča, izdizali su se nekih dvanaest metara iznad nivoa zemlje. Na vrhu, završavali su tipično „persepoljskim” višestepenim grudobranima. Jaka linija utvrđenja napravljenih od pečene cigle dodatno je čuvala Persepolis, posebno njegovo zaleđe. Sastojala se od odbrambenih zidova visine sedam metara, periodično ojačanim kulama koje su se dodatno uzdizale oko pet metara, sa prolazima koji su povezivali sve kule i otvorima kroz koje su strelci mogli da dejstvuju.

Prvobitni ulaz i osnivački natpisni kamen: Prvobitni ulaz u grad nalazio se na južnoj strani, ali je zapečaćen nakon izgradnje zapadnog ulaza. Ono što čini interesantnim ovaj prvobitni ulaz jeste postojanje kamena sa uklesanim osnivačkim tekstovima samog Darija. Dva teksta su na staropersijskom, a po jedan na elamitskom i vavilonskom, jezicima koji su se tada koristili u najvećem delu carstva. U prvom tekstu na staropersijskom jeziku Darije naglašava da duguje svoju vlast i moć „Ahura Mazdi, koji je najveći od svih božanskih bića“.

Zaratustra u svom delu Gate govori o Mazdi kao Mudrosti i Ahuri kao Kreatoru ili Kreaciji. Stoga Mazda Ahura znači Mudrost u Kreaciji, a Ahura Mazda označava Kreatora Mudrosti – Boga. Darije dalje kaže: „Ovo je zemlja Parsa koju mi je dodelio Ahura Mazda i koja se, budući da je prekrasna, da poseduje dobre konje, dobre ljude i da je u milosti Ahura Mazde i mene Darija Kralja, ne boji nijednog neprijatelja.“

Tekst se završava prizivanjem: „Neka Ahura Mazda štiti ovu zemlju od laži, od zlog domaćina, od gladi.“ U narednom tekstu na staropersijskom Darije nabraja dvadeset i pet zemalja koje su mu podređene. Zatim se u tekstu na elamitskom govori o gradnji Persepolisa: „Na ovom mestu gde je izgrađen ovaj grad, nijedan drugi ranije nije postojao. Milošću Ahura Mazde ja sam napravio ovaj grad. Ahura Mazda je zajedno sa svim ostalim božanskim bićima bio voljan da se ovaj grad izgradi i stoga sam ga ja podigao. Izgradio sam ga da bude siguran i prelep i odgovarajući, kao što sam i nameravao“. Na kraju, u tekstu na vavilonskom jeziku, Darije navodi da su „posao koji je ovde obavljen“ izvršili umetnici različitih naroda.

Glavno stepenište: Kako su radovi na platformi nastavljeni, na severozapadnoj strani se gradi novi i veličanstveniji ulaz. Čuveni nemački arheolog i iranolog Ernst Hercfeld opisuje ovo stepenište kao „možda jedno on najsavršenijih stepeništa ikada izgrađenih“. Radi se o monumentalnom, dvostrukom, osno-simetričnom stepeništu izgrađenom od ogromnih krečnjačkih blokova različite veličine, gde su često u jednom bloku isklesana četiri ili pet stepenika.

Stepenište vodi do ulazne građevine koja se naziva Vrata Svih Naroda. Možemo na trenutak zastati i zamisliti da smo i sami deo povorke ljudi koji dostojanstveno stupaju širokim ulaznim stepeništem i da nam se, kako prelazimo poslednje stepenike, otvara pogled na veličanstvenu kapiju. I danas, dve hiljade i pet stotina godina od nastanka, njeni ostaci izazivaju duboko poštovanje i divljenje.

Vrata Svih Naroda: U pitanju je građevina kvadratnog oblika sa četiri stuba i troja kamena vrata. Unutrašnji zidovi su bili bogato ukrašeni rozetama i ornamentima izgrađenim od glaziranih pločica raznih boja. Svaki od četiri stuba, visok preko šesnaest metara, obilovao je detaljima – spiralnim ukrasima, palmetama, rozetama i obaveznim dekoracijama u obliku lotosovog cveta. Krunu svakog stuba su činila dva ukrašena, suprotno orijentisana bika u klečećem položaju između kojih su se postavljale kedrove grede koje su nosile celokupnu krovnu konstrukciju.

Na ulaznim zapadnim vratima sa obe strane su stajali identični krilati bikovi, čuvari ulaza.

 

 

Isto tako, dovratke na istočnom izlazu krasile su dve kamene sfinge sa telom lava, nogama bika, krilima orla i licem čoveka. Pomenute figure sfingi sa elementima koji čine četiri zvezdane konstelacije na četiri strane noćnog neba predstavljale su znak dobrodošlice za narode sa sve četiri strane sveta. Otuda i naziv Vrata Svih Naroda.

 

 

Na oba dovratka se nalazi Kserksov natpis na tri jezika. U njima Kserks slavi Ahura Mazdu, predstavlja sebe i dodaje: „Milošću Ahura Mazde napravih ova Vrata Svih Naroda. Mnogo toga još predivnog po Parsu izgradismo ja i moj otac pre mene i sve napravismo u milosti Ahura Mazde.“

Preostala treća, južna vrata, koja nisu imala slične figure kao pomenuta dvoja, vode ka palati Apadana.

Palata Apadana: Najveća građevina Persepolisa, Darijeva prijemna palata, visine gotovo dvadeset dva metra, stajala je na podijumu tri metra višem u odnosu na nivo dvorišta koje se prostiralo oko njenih severnih i istočnih strana. Palati se prilazilo putem tri stepeništa, na severnoj, zapadnoj i istočnoj strani. Svako od njih, sa svojih dvanaest stubova, vodilo je u unutrašnjost centralne dvorane. Reč je o tipično persijskoj dvorani kvadratnog oblika sa prostorom u kome se nalaze jedino stubovi, njih trideset i šest. Danas stoji uspravno četrnaest stubova Apadane.

Centralna dvorana je mogla da ugosti deset hiljada ljudi. Spoljašnji zidovi su bili debeli preko pet metara, a široka tavanica se odmarala na teškim kedrovim gredama koje su se oslanjale na ukrašene stubove. Dvoja simetrična vrata su povezivala dvoranu sa njenim istočnim i zapadnim stepeništem, ali glavni ulaz su predstavljala monumentalna vrata na severnom stepeništu koje je gledalo ka Vratima Svih Naroda. Ona su se sastojala od petnaest metara visokih drvenih, pozlaćenih vratnica. Pronađen je i deo ukrasa sa ovih vrata sa prikazom tri „leteća bika“, motivom koji često srećemo u Persijskom carstvu, ali i u Vavilonskom koje mu je prethodilo.

Najveličanstveniji deo Apadane predstavljaju njena stepeništa sa reljefnim prikazima. Dok su severno i zapadno stepenište bili konstantno izloženi vremenskim uticajima i krađi kamenih reljefa, istočno je otkopano tek 1933. godine. Samim tim ono je u mnogo većoj meri zadržalo svoje prvobitno stanje.

Stepeništa Apadane: Sledi opis istočnog stepeništa.

Desno krilo: Na desnom krilu istočnog stepeništa su prikazi čuvara, vojnika, gradskog osoblja i velikodostojnika. Prikazi su dati na tri nivoa, jedni nad drugima. Svaki red čuvaju ratnici, kopljonoše, „Besmrtni“, elitna vojna jedinica Persijskog carstva. Njihovom statusu u prilog idu bogati ukrasi i odeća. Zlatne minđuše, ogrlice i narukvice te dugačka persijska uniforma, čizme sa tri kaiša i karakteristična kapa – mitra.

Na vrhu je prikazan red konjušara sa vrednim poklonima u rukama – bičevima i ukrašenim ćilimima za sedla – kako vode rasne i bogato opremljene konje. U Persijskom carstvu konji su se cenili više od bilo kog materijalnog bogatstva. Posebna, danas izumrla, Niseanska pasmina konja za koju se u antičkom svetu govorilo i da je „božanska“, poticala je upravo iz središta Persijskog carstva – sa južnih visoravni planina Zagros, najvećeg planinskog masiva današnjeg Irana.

„Besmrtni“ u srednjem i donjem redu propraćeni su redom od trideset dva velikodostojnika u persijskoj ili međanskoj odeći. Oni u jednoj ruci nose simboličan predmet – pupoljak, cvet lotosa ili narandže, jabuku, dunju ili obojeno jaje. Svi su u pokretu, koračaju u istom laganom ritmu u smirenom okruženju, kao da treba da posete zajedničkog prijatelja. Jedan je stavio ruku na tobolac sa strelama drugoga ili prijateljski dodiruje rame ovog ispred ili iza sebe, mnogi se drže za ruke dok razgovaraju. Ovakve prijatne predstave prijateljstva veoma su retke u antičkom svetu.

Levo krilo: Na levom krilu istočnog stepeništa nalazi se prikaz delegacija sa poklonima koje su postavljene u dvadeset tri grupe i svaka predstavlja zemlju-provinciju, satrapiju, pod upravom Persijskog carstva.

Svaku grupu predvodi persijski činovnik tako što držeći za ruku predvodnika grupe, satrapa – guvernera satrapije, nastoji da uz prijateljski, blagonaklon i dostojanstven stav prenese poruku dobrodošlice i lično je predstavi kralju. Identitet delegacija je mahom utvrđen prema nošnji, mada izvesne nedoumice i danas postoje.

 

Svaka delegacija na poklon donosi ono najbolje što ima, odnosno, ono što njihovu zemlju čini posebnom. Tako možemo da vidimo razne vredne predmete, od umetnina, oružja, odeće, egzotične hrane i začina, ulja i parfema, ukrašenih pehara i ćupova, ćilima, kože divljih životinja, slonovače, do rasnih konja, kamila, bikova, lavova i drugih egzotičnih životinja.

Središnji deo: Na središnjem delu istočnog stepeništa nalazi se prikaz krilatog diska, oivičen sa dve sfinge u sedećem položaju. On se nalazi, slobodno se može reći da lebdi, iznad praznog prostora oivičenog sa četiri persijska čuvara sa svake strane. U uglovima stepeništa, simetrično na obe strane, nalaze se reljefni motivi lava koji napada bika. Unutar Persepolja do danas je sačuvano čak dvadeset i sedam identičnih prikaza ovog motiva, što govori o njegovoj velikoj važnosti. Sve je dodatno ukrašeno redovima čempresa i datula. U iranskoj tradiciji drvo čempresa se smatralo svetim poput hrasta u slovenskoj tradiciji, a simbolizovalo je, između ostalog, povoljnu budućnost. Drvo datule povezivalo se sa napretkom i izobiljem.

 

Krilati disk i njegova izvedena forma, čovek koji se pojavljuje iz njegovog središta, su zoroastrijanski simboli kojima se tadašnjem čoveku nastojao približiti zakon univerzuma i božanstvo u koje je verovao.

Ljudski lik predstavlja mudraca koji se pojavljuje iz zatvorenog kruga, prstena, koji simbolizuje beskonačno vreme, cikličnost, početak i kraj. Podignuta ruka u znak pozdrava Bogu Ahura Mazdi i prsten u drugoj ruci simbolizuju savez sa Bogom, zadanu Reč, nesalomivi Zavet. Raširena krila sa tri reda pera predstavljaju Dobre Misli, Dobre Reči i Dobra Dela, tri glavna principa zoroastrijanstva. Donja tri reda pera predstavljaju Loše Misli, Loše Reči i Loša Dela. Trakasti krakovi sa leve i desne strane predstavljaju ideje Dobra i njihovu suprotnost, a time i večitu borbu između tih principa unutar čoveka.

Veličanstvena palata Apadana i njeni kameni bareljefi nekada su se presijavali u raznim bojama. Hercfeld piše da su tokom iskopavanja istočnog stepeništa 1932. godine pronađeni tragovi pigmenta posvuda na prikazima koji su bili ispod nivoa zemlje. Nažalost, Hercfeld nije ostavio detaljniji opis boja koje su nestale ubrzo nakon otkopavanja.

Ostala zdanja Persepolisa: Persepolis su krasile još i Darijeva Palata (Tačara), najstarije zdanje Persepolisa čija je arhitektura i stil gradnje uticala na sve potonje građevine, zatim Kserksova Palata (Hadiš), Kserksov harem u kojem je danas smešten muzej Persepolisa, Tryplon ili Centralna Palata, mala, ali bogato ukrašena palata koja se pripisuje Kserksu i Artakserksu, Palata Stotinu Stubova, drugo najveće zdanje Persepolisa koje je izgradio Artakserks I, riznica koja je doživela nekoliko proširenja i koja jasno pruža dokaze da su Aleksandrovi vojnici sve sistematski izneli iz nje, a zatim je zapalili, kao i ostatak grada. Razlog zbog čega je sve lako izgorelo leži u činjenici što su krovne konstrukcije rađene od kedrovine koja je bogata smolom i stoga veoma lako zapaljiva.

 

NAMENA PERSEPOLISA

Osim što je bio dinastijski centar, polemiše se da Persepolis nije bio stalno naseljen i da je pre svega bio grad namenjen ceremonijama, posebno Noruzu, novogodišnjem festivalu koji pada na dan prolećnog ekvinocija i koji se i danas slavi. To je kraj zime i početak proleća i agrarnih radova, smena godišnjih doba, početak novog ciklusa propraćenog dramatičnim dešavanjima na nebu, borbama konstelacija Lava i Bika, gde Lav osvaja noćno nebo tadašnjeg Persepolisa dok Bik nestaje iza horizonta da bi se pojavio tek za četiri dana.

Odsustvo stambenih građevina unutar grada ide u prilog toj teoriji, premda sama okolina grada nije dovoljno istražena. Odsustvo hramova ne čudi, jer kako Herodot u svojoj Istoriji kaže: „Kipove, hramove i žrtvenike oni (Persijanci) uopšte ne prave niti podižu, nego smatraju budalama one koji to čine, po mom mišljenju, zbog toga što bogove nisu zamišljali kao Heleni, u obliku čoveka“. Međutim, grčki istoričar Diodor sa Sicilije za Persepolis piše: „Bio je to najbogatiji grad pod nebeskim svodom, a privatne kuće su odavno bile ispunjene svakojakim blagom“. Bilo kako bilo, osnivački tekstovi Darija I za sada nam najjasnije govore o njegovoj nameni.

UNIVERZALNA TEŽNJA

Persepolis je u suštinski persijski grad, tipičan po svojim dvoranama ispunjenim stubovima i okruženim stepeništima, ali je u njega utkan uticaj brojnih majstora i umetnika iz svih krajeva carstva. Prema Herodotu: „Persijanci najviše od svih naroda primaju tuđe običaje“. Pod njihovim rukovodstvom slobodni umetnici antičkog sveta su nam dali majstorsko delo jedinstveno u svom savršenom planiranju, povezanosti elemenata, postojanosti motiva, raskoši oblika te umešnosti izrade.

Prolazeći kroz zdanja Persepolisa, razgledajući njegovu zaostavštinu približili smo se središtu, srcu jednog velikog carstva. Carstva, koje je svojim postojanjem dalo obrazac i model mnogima koja će nastati na njegovim temeljima. Carstva, čije srce i danas kuca prenoseći poruku univerzalne čovekove težnje da pod milošću božanstva stvara lepe forme kroz koje je izražavao svoje shvatanje univerzuma.

Autor: Vojislav Mokrić

Izvor: www.iranicaonline.org