Borobudur

Dve velike i uticajne religije, hinduizam i budizam, počele su da se krajem IV i početkom V veka šire sa kontinenta jugoistočne Azije na Sumatru, Javu, Bali i druga ostrva Indonezije.

Odraz te dve religije na kulturu ovog dela sveta danas najbolje možemo da vidimo posmatrajući veliki broj sakralnih građevina ili njihovih ostataka gusto rasutih celim tim područjem. Hronološki gledano, najveći broj tih građevina podignut je u takozvanom „herojskom dobu” gradnje hramova koje je trajalo od VIII do X veka i u njima se ogleda spoj uticaja jedne i druge religije. Najistaknutije mesto među njima svakako zauzima Borobudur – hram koji se nalazi četrdesetak kilometara severozapadno od Jogjakarte. Po svojoj veličini i značaju jedno je od najimpresivnijih dela sakralne umetnosti uopšte, pa se kao takav smatra jednim od svetskih čuda.

Ovaj najveći spomenik budističke umetnosti podignut je u VIII veku, u doba vladavine dinastije Sailendra. Podaci o nastanku i gradnji hrama prilično su oskudni, a takođe ostaje nepoznato zašto je ovo veličanstveno svetilište, kao i mnoge od javanskih građevina, napušteno ubrzo nakon izgradnje.

Naime, oko 900. godine došlo je do prekida u kontinuitetu civilizacije na srednjoj Javi. Danas sigurno znamo da se nije radilo o razornim prirodnim katastrofama ili o uništavajućim zaraznim bolestima tog vremena. Zapisano je da je tek 1006. godine to područje zadesio snažan zemljotres i erupcija vulkana Merapi. Ovo je mogući razlog zbog koga je stanovništvo napustilo taj deo ostrva i zbog koga je Borobudur potpuno pao u zaborav. Sveto mesto ležalo je napušteno i zaboravljeno gotovo hiljadu godina tokom kojih su potresi, tropski pljuskovi i gusta vegetacije učinili svoje.

Ser Tomas Stamford Raflz, podnamesnik britanske krune na Javi, saznao je 1814. godine za postojanje napuštenog svetilišta. Iako je u to vreme najveći deo Borobudura bio obrastao prašumom i prilično načet erozijom, već na prvi pogled Raflz ga je prepoznao kao „posebnog po veličanstvenom planu, neobičnom stilu i izvanrednoj gradnji”. Još tokom svog boravka na Javi, naredio je raščišćavanje manjeg dela, što je nastavljeno sve do vremena kad je britansku kolonijalnu vlast zamenila holandska. Tada započinju prvi veći restauracijski radovi na Borobuduru. Pod vodstvom mladog holandskog poručnika i inženjera Teodora van Erpa od 1907. do 1911. godine učvršćeno je i obnovljeno podnožje, najviša terasa i stup na vrhu. Nakon što je uklonjeno tropsko rastinje, građevina je postala još izloženija čestim potresima i tropskim pljuskovima. Za njeno očuvanje trebalo je uložiti herojski napor, gotovo jednak onom koji je bio potreban za njenu izgradnju.

Šezdesetih godina indonežanska vlada uputila je svetu poziv za pomoć, pa je u razdoblju između 1975. i 1984. godine uz pomoć UNESCO-a i čitave vojske stručnjaka, uspela da obnovi Borobudur. Ovaj poduhvat prvenstveno je bio usmeren na restauraciju središnjeg dela građevine, pa je vađenje, čišćenje, popravljanje i ponovno povezivanje celog brda kamenja nalikovalo vađenju središnjeg sloja trospratne torte i vraćanju istog sloja nazad, a da se pri tom čitava torta ne uruši. Projekt je imao tri glavna cilja: izgradnju novog sistema odvoda, što je podrazumevalo ulaganje slojeva katrana i smole; postavljanje novih betonskih ploča ispod balustrada i zidova, i konzerviranje originalnih stena. Ovaj poslednji zadatak bio je i najteži. Dizalicama je izvađeno preko osamsto hiljada komada kamenja, markirano, skladišteno, konzervirano i napokon vraćeno na sasvim isto mesto, jer je svaki kamen po dimenzijama i obliku bio jedinstven, budući da su ih graditelji Borobudura klesali tako da svaki potpuno prijanja uz susedni. Može se slobodno reći da je obnova Borobudura trijumf istorijskog očuvanja spomenika kroz međunarodnu saradnju.

Pretpostavlja se da je ime Borobudur nastalo od sanskritskog naziva Vihara Buddha Uhr, što bi u slobodnom prevodu značilo „Budin hram na brdu”. Hram zaista prekriva brdo, ali je svojom spoljašnjom veličinom i oblikom hram-planina. On je nalik niskoj piramidi čija je osnovica 123 x 123 metara, a visina 31,5 metara (pretpostavlja se da je izvorno bio visok 42 metra). Na posmatrača Borobudur ostavlja utisak stabilnosti i težine. Iako su u nekim elementima graditelji odstupili od njene klasične forme, sa formalnog gledišta, zbog svoje kvadratne osnovice koja postepeno prelazi u kružni oblik i konačno završava izduženim vrhom, Borobudur je stup.

Galerije Budinog učenja

U strukturi Borobudura jasno se uočavaju tri dela: podnožje, galerije kvadratnog oblika i kružne terase.

Središnji deo ima četiri galerije čiji su zidovi prekriveni reljefima. Sve četiri galerije duge su preko tri kilometra i ispunjene sa 1300 reljefnih ploča i 432 statue Bude.

Stil reljefa srodan je indijskom razdoblju Gupta, što ne iznenađuje zbog snažnog kulturnog uticaja Indije na područje jugoistočne Azije. Borobudurske skulpture, iako duboko prožete oblicima i ikonografijom indijskih uzora, ipak nose tipično javanska obeležja: prikazani rasni tip nije indijski nego malajski, sami oblici su mekši i blaži od onih iz razdoblja Gupta, a upotrebljeni materijal je crni vulkanski kamen kakvog nema u Indiji.

Slike uklesane u kamenu pored svoje simboličke snage, izraz su kulturnog nasleđa jednog naroda. Prikazi brodova, hramova, muzičkih instrumenata, nošnji i običaja pružaju redak uvid u indonežansku kulturu pre hiljadu godina i pravo su bogatstvo istorijske dokumentacije.

To je zapravo vajarski prikaz budističkog učenja. Na samom početku isklesan je prikaz prethodnih Budinih inkarnacija. Nakon toga slede prikazi rođenja i slike iz života princa Sidarte, budućeg Bude, sve do njegove propovedi u Parku jelena u Benaresu. Niz nastavljaju reljefi o Budama budućnosti. Završetak reljefnog prikaza govori o mističnim Djani Budama (Dhyani Buddha) koji su utelovljenje konačnih ezoterijskih učenja. Radi se o veličanstvenoj sagi, isklesanoj u kamenu, koja prikazuje put koji vodi oslobođenju od ovozemaljskog.

Prolazeći pored reljefa vernik se istovremeno uspinje preko pet terasa svetilišta, što simbolički predstavlja uzlaz duše iz sveta želja prema svetu duhovnog savršenstva i konačnog sjedinjenja sa kosmičkim Budom. Taj put je spor i dugačak, prepun poruka i saveta izrečenih kroz priče u kamenim reljefima. Zanimljivo je da su galerije građevinski tako izvedene da vernik prolazeći jednim delom galerije nema pogled na deo koji je prošao, niti na onaj u koji treba da dođe.

Iznad kvadratnih galerija uzdižu se tri terase kružnog oblika na kojima su 72 stupa. Na najnižoj od njih su 32 stupa, na srednjoj 24, a na najvišoj ih ima 16. Svaki stup je perforiran, tj. ima rešetkaste zidove kroz koje se u unutrašnjosti vidi statua Bude.

Na samom vrhu je kulminacija čitavog spomenika – veliki zatvoren stup, u kojem nema statue. Nedostatak statue se verovatno može objasniti činjenicom da je to jedini način opisivanja Neopisivog.

Simbolika Borobudura

Pogled na nacrt osnove otkriva Borobudur kao mandalu – sliku sveta i pokretač duhovnog rasta. On je lotos u kamenu – mistični lotos iz kog se rađa Buda.

Budistička podela univerzuma na tri nivoa: područje želja, područje oblika i područje bezobličnosti gde forma više ne postoji, uklopljena je u arhitektonski sklop ovog hrama.

Područje želja, Kamadhatu, je nivo „skrivenog podnožja” same građevine. Njega su graditelji prvobitno ostavili otkrivenog, a kasnije je ograđen kako bi se učvrstili temelji građevine. Sadrži 160 reljefnih ploča koje opisuju stanje svesti u kojem je čovek i dalje zarobljenik zemaljskih žudnji i zakona uzroka i posedica.

Područje oblika, Rupadhatu, odnosno svet formi, prikazan je sa 1300 reljefnih ploča u četiri kvadratne galerije koje se obilaze u smeru kazaljke na satu. Na njima su prikazani Budin život i učenje. Na ovom stepenu svesti čovek je zagospodario zemaljskim žudnjama, ali ga još uvek veže zakon uzroka i posledica.

Činjenica da se u jednom trenutku može videti samo onaj deo galerije u kojoj se posmatrač nalazi, nosi jasnu poruku da je mesto na kojem smo sada posledica napora i delovanja od pre i da to ne možemo promeniti, ali ono mesto do kojeg ćemo tek doći jedino zavisi od toga šta i kako radimo sada.

Područje bez formi, Arupadhatu, počinje iznenadnim prelazom iz kvadratnog u kružni oblik, a dotada zadivljujuća, bogata i filigranska ornamentika prelazi u oskudni dizajn. Tri kružne terase sadrže 72 mala stupa u kojima se nalaze statue Bude u tihoj kontemplaciji. U sredini hrama, na najvišoj tački, nalazi se veliki jednostavni stup u čijoj unutrašnjosti nema ničega.

Nepridavanje važnosti formama, dotad izvedenim filigranskom finoćom, govori kako forma kakvu mi poznajemo, na stepenu duhovnog uzdizanja koje uključuje poslednju misteriju, više nema nikakvog značaja.

Borobudur zapravo i nije hram – on nema mesto predviđeno za molitve ili prinošenje žrtava. On pokazuje da je jedina zajednička osobina svih oblika koje poznajemo u svetu velike iluzije – prolaznost, i da jedino i samo od našeg napora zavisi hoćemo li se popeti do poslednje terase večnog mira i blaženstva.

Autor: Boris Preis