Delfi

Pozorište u Delfima

U mnogim aspektima čovekovog umetničkog i intelektualnog delovanja grčka kultura ostala je nenadmašena do danas. Jedan od njih je i dramska umetnost. Proučavajući ostatke pozorišnih građevina rasutih po čitavoj Grčkoj i Maloj Aziji, koje su ipak samo fizički okvir dramskog dela, možemo tek naslutiti sveobuhvatno značenje i veličinu ove umetnosti.

Nastanak

Poznato je da je forma drame izrasla iz religioznih ceremonija na otvorenom. Ceremonije posvećene Dionisu bile su propraćene plesom i pesmom hora. Smatra se da je njihov preobražaj u dramsku radnju započeo u VI veku pre nove ere, kada je Tespis, nasuprot horu, izdvojio horovođu (korifeja) kao glumca (protagonistu). Dijalog između glumca i hora predstavlja začetak drame. U V veku pre nove ere Eshil uvodi drugog glumca (deuteragonista), Sofokle trećeg (tritagonista), a broj pripadnika hora, koreuta, ustaljuje se na 12 do 16. U to vreme pozorišne predstave poprimaju organizovani oblik.

Uporedo sa razvojem dramske strukture razvija se i njen okvir – pozorišna građevina. Prvenstveno, prostor za prikaz dramske radnje bio je jednostavan kružni prostor sa žrtvenikom, timelom, u središtu, gde bi na početku predstave Dionisov sveštenik prinosio žrtvu. Uz timelu su stajali glumci, a oko njih, u polukrugu, hor. Kružni oblik mesta prikazivanja bio je uslovljen cikličkim kretanjem hora za vreme predstave. Gledalište još nije postojalo; u prvo vreme posmatrači su stajali, a kasnije sedeli na drvenim klupama postavljenim oko kružnog prostora za izvođače. Klasično pozorište nastalo je iz ovog rudimentarnog oblika u trenutku kada se prostor raščlanio na tri osnovna dela – teatron ili gledalište, orkestru ili pozornicu i skene, pozadinu pozornice sa garderobama za glumce.

Delovi pozorišta

Arhitektonska forma klasičnog pozorišta vremenom se razvijala i obogaćivala, ali je njegova trodelna koncepcija sa podelom na teatron, skene i orkestru uvek ostajala nepromenjena. Isti ovi nazivi, ali drugačijeg značenja, prisutni su i u savremenom pozorištu.

Kada danas proučavamo ostatke drevnih pozorišta, najimpresivniji prizor predstavljaju koncentrični redovi njihovih gledališta. Posebnost grčkog pozorišta ogledala se u tome što je gledalište moglo da primi gotovo čitavo stanovništvo jednog polisa, što dovoljno govori o važnosti pozorišta u to doba. Prva gledališta bila su na drvenoj potkonstrukciji. Izvori pominju kako se 498. godine pre nove ere jedna takva konstrukcija srušila, usmrtivši pritom nekoliko gledalaca. Od tada se gledališta grade na čvrstim, kamenim temeljima. Kako je prosečno gledalište bilo predviđeno za 10 do 20 hiljada gledalaca, pozorišta se podižu na padinama brežuljaka gde konfiguracija terena bitno olakšava građenje. Gledalište je zauzimalo otprilike 7/12 kruga i bilo je radijalno razdeljeno stubištima. U ovako formiranim segmentima gledaoci su zauzimali mesto ne prema klasnoj, nego prema teritorijalnoj pripadnosti u polisu. Samo je prvi red uz orkestru – proedria, bio rezervisan za Dionisove sveštenike, ugledne goste i poslanike iz drugih gradova.

Grcko pozoriste

Šematski prikaz delova grčkog pozorišta

Koncentrični redovi sedišta bili su podeljeni širokim prolazom na gornju i donju zonu. U pozorištu u Epidauru koje je između 360. i 330. godine pre nove ere sagradio arhitekta Poliklet Mlađi, u donjoj zoni bilo je 34, a u gornjoj 21 red sedišta. Ove brojeve prepoznajemo kao deo Fibonačijevog niza koji je povezan sa zlatnim presekom. Oni nisu slučajni jer, iako je malo toga poznato o samoj gradnji pozorišta, Vitruvije u svom delu Deset knjiga o arhitekturi daje precizan način geometrijske konstrukcije grčkog pozorišta sa svim njegovim delovima.

Orkestra, središnji deo pozorišta, imala je, kako je već rečeno, pravilan oblik kruga prečnika 20 do 30 metara sa žrtvenikom u sredini. Naziv orkestra izvorno znači prostor za ples, orchesis. Prvobitno, orkestra je bila samo ravna nepopločana površina, da bi vremenom postala čvrsta konstrukcija podignuta na niskim kamenim potpornim zidovima. Šest kamenova potpornog zida orkestre Dionisovog pozorišta u Atini, koje se smatra prvim klasičnim pozorištem, danas su jedini ostatak njegovog prvobitnog izgleda iz vremena Eshila i Sofokla.

U IV veku pre nove ere menja se izgled orkestre koja gubi oblik punog kruga i transformiše se u njegov potkovasti segment. Ovakva forma raščlanjuje se na dva dela, samu orkestru koja je namenjena horu i na uzvišeni prostor iza nje – logheion, odnosno mesto gde su se nalazili glumci. Razdvajanje glumaca i hora bila je prva naznaka postupnog nestajanja klasičnog grčkog pozorišta. Kada su konačno Rimljani preuzeli osnovni oblik grčkog pozorišta, prostor orkestre je sasvim izgubio ulogu pozornice i postao je mesto rezervisano za sedišta uglednih ljudi.

Treći osnovni deo pozorišta, skene, takođe je kroz vekove doživljavao različite transformacije. Najstarija sačuvana drama koja koristi skene je Eshilova Orestija. Skene je bila garderoba glumaca i u početku je to drvena montažna građevina, a tokom IV veka pre nove ere, kada se po čitavoj Grčkoj podižu reprezentativna pozorišta, skene je čvrsta, jednospratna zgrada s aravnim krovom. Njen prednji zid – proskenijum, služio je kao izlaz na pozornicu, najpre kroz jedna, a zatim kroz troja vrata. Do pojave skene glumci i hor na pozornicu su izlazili preko dve rampe koje su se nazivale eisodos. Glumci su mogli da se kreću i po skeni i po orkestri, ali hor nikada nije ulazio u skenu.

Uvođenje skene dovelo je do bitne promene u pozorišnoj praksi i semiotici prostora. Osim troja vrata za izlazak glumaca na scenu, skene dobija i niz stubova u pročelju. Između stubova su se umetale oslikane ploče, pinakes, pomoću kojih je skene poprimala oblik palate, hrama, kolibe ili pećine. Tu je verovatno korišćen neki oblik perspektivnog slikarstva kao naznaka tipa građevine koju je zahtevalo pojedino dramsko delo, ali je takva scenografija pre bila simboličkog nego iluzionističkog tipa na kakav smo navikli u današnjem pozorištu. Kada se vremenom javila potreba za menjanjem scenografije tokom dramske predstave, uvedeni su tzv. periaktoi, trostrane prizme čija je svaka strana imala naslikan drugačiji prizor. Prizme su se slagale u dva niza i postavljale na oba kraja pozornice. Kod izmene scenografije postojale su određene konvencije, pa je tako okretanje samo desnog niza prizmi značilo da se prizor odvija na novoj lokaciji, ali u istom gradu. Prema jednom drugom pravilu, podrazumevalo se da glumci koji ulaze na pozornicu zdesna dolaze iz grada ili luke, a oni koji ulaze sa leve strane dolaze iz sela.

Scenska tehnika

Osim već pomenutom scenografijom, dramska radnja je bila potpomognuta i onim što danas nazivamo specijalni efekti. O tome se danas vrlo malo zna; postoje tek naznake koje nas navode na pomisao da je tehničko znanje starih Grka bilo na daleko višem stepenu nego što se to obično misli. Neka dela su zahtevala podizanje celokupnog hora ili pak efekte poput munja i potresa. Način na koji su se postizali takvi efekti, za koje različiti izvori tvrde da su bili vrlo uverljivi, nama je nepoznat.

heronov mehanizam

Šema pneumatskog mehanizma za otvaranje vrata grčkog inženjera Herona Aleksandrijskog iz 1. veka

Međutim, neki elementi scenske tehnike klasičnog pozorišta ipak su nam poznati. Za podizanje ljudi i predmeta iznad pozornice postojale su jednostavne dizalice na principu užadi i čekrka, poznate kao mechane ili geranos. Njihova upotreba postala je uobičajena u epilogu, posebno u Euripidovim dramama, kada bi se nerešivi dramski problem konačno razrešio intervencijom božanstva koje bi se spustilo sa neba, deus ex machina. Ovaj izraz se i danas koristi kada se neka prividno nerešiva situacija razreši pomoću nekog spoljašnjeg, dotad nepoznatog faktora.

Jedan deo prizora u grčkim dramama nije se odvijao na pozornici, nego u skeni, pa ih gledaoci zapravo nisu mogli videti. Ekilema je bila niska platforma na točkovima koja se koristila da bi se pokazala tela onih koji su ubijeni u zatvorenom prostoru ili da bi se izvezli likovi koji su bili bolesni. U helenističko doba, kada pozorište gotovo sasvim gubi svoja religijska obeležja, pojavljuju se brojna nova pomoćna sredstva za stvaranje vizuelnih efekata, a pozorište više nema pedagošku ulogu, već postaje neka vrsta spektakularne masovne zabave.

Akustika

Jedno od najvažnijih pravila pri oblikovanju pozorišta jeste osiguravanje dobrih audiovizuelnih uslova. Budući da su grčka pozorišta po pravilu bila vrlo velika, problem akustike bio je izuzetno važan kako bi se svakom gledaocu omogućilo da čuje ono što se govori na pozornici. Danas se u pogledu akustičnih osobina otvoreno grčko pozorište smatra uzorom savršenstva. To i nije tako neobično ako uzmemo u obzir sva ona znanja koja su stari Grci posedovali. Evo kako Vitruvije opisuje prirodu zvuka:

Glas je tekuća struja vazduha koju uvo oseti dodirom. Kreće se u bezbrojnim krugovima; kao kad, naprimer, u mirnu vodu bacimo kamen, pa nastanu bezbrojni krugovi talasa koji rastu i šire se od središta, što mogu dalje, ako ih ne prekine ograničen prostor ili ne spreči druga prepreka da stignu do kraja. Kad ih prepreke prekinu, prvi se vraćaju i razbijaju kružne crte onih za sobom. Na taj se način i glas kreće u krugovima, ali se krugovi u vodi kreću površinom u širinu, a glas napreduje u širinu i postupno se diže u visinu. Dakle, kako je u vodi sa crtama talasa, tako je sa glasom.”

Maska za glumce

Pozorišna maska koja predstavlja mladost, 1. vek

Poznavajući prirodu širenja zvučnih talasa, Grci su već pri izboru mesta budućeg pozorišta vodili računa o akustici, birajući mesto koje je konsonantno, tj. ono „gde se glas odozdo potisne, jača i penje, pa dođe do ušiju čujnim i jasnim rečima”. Sam oblik gledališta u vidu koničnog levka bio je takav da je omogućavao najbolje audiovizuelne uslove. Prilikom izgradnje gledališta pazilo se da se ono sagradi unutar dozvoljenog minimalnog i maksimalnog nagiba, kako se ne bi pojavile prepreke koje bi ometale širenje zvuka.

Zbog veličine pozorišta zvuk se, bez obzira što nije bilo prepreke za njegovo širenje, morao pojačavati. Glumci su nosili maske koje su, osim što su služile za razlikovanje likova, imale ugrađene i jednostavne oblike megafona. Za pojačavanje zvuka koristili su se i rezonatori, bronzane posude u obliku amfore, koje su se izrađivale tako da između sebe daju tonove kvarte, kvinte i tako redom do dvostruke oktave. Posude su se postavljale na tačno određena mesta u niše između sedišta gledališta. Kod većeg pozorišta njegova visina delila se u četiri dela kako bi se dobile tri poprečne zone za niše – harmonska, hromatska i dijatonska u koje su se smeštali rezonatori koji su između sebe davali tonove po principu ove tri skale. Kretanje glumaca na sceni i čitava koreografija bili su dobrim delom podređeni rasporedu rezonatora; oni su se u svakom trenutku nalazili upravo tamo odakle je najpogodniji rezonator mogao da uhvati i pojača čas duboke, čas visoke tonove njihovih glasova. Ovakvo umeće upravljanja prirodnim fizikalnim zakonima čak i danas, u vremenu fascinacije tehnikom, deluje zadivljujuće.

Međusobno povezani zvukom, slikom, sadržajem i značenjem, u nekoliko kratkih vekova izvornog klasičnog pozorišta autor, glumci i publika činili su nerazdvojno jedinstvo. Ovde nismo govorili o sadržajnom aspektu grčkog pozorišta, nego samo o njegovom fizičkom, konkretnom, arhitektonskom okviru koji je na svoj način doprineo da se to jedinstvo zaista i ostvari.

medjas

Autor: Suzana Dobrić